Къаукъазым и хъуреягъкӀэ иса цӀыхужьхэм щтаучым, базальтым къыхэщӀыкӀа Ӏэмэпсымэжьхэр къагъэнэӀуащ абыхэм я псэукӀэр. Ахэр щакӀуэ гуп мыинхэурэ (е хъушэурэ) псэуырт хуагъэфэщэщ нобэрей щӀэныгъэлӀэхэр. Бгы лъагэхэм зыщыпсэуар хывымрэ хьэкӀэкхъуэкӀэхэмрэ яхьэжэбэжэщат. Нэхъ лъахъшэ джабэхэмрэ губгъуэхэмрэ зыщыпсэуар щыхьрэ шырэ ящэкӀуат. Уеблэмэ, апхуэдэ гупхэр бгъуэнщӀагъхэм хуэм-хуэмурэ щӀатӀысхьати я псэупӀэр ящӀащ.
ЦӀыхум и зыужьыныгъэм и лъэхъэнэ къыкӀэлъыкӀуэм – курытрэ ищхьэрэ мывэ лъэхъэнэм – щыӀа бгъуэнщӀагъ псэупӀэхэмрэ Ӏэмэпсымэхэмрэ Къаукъазым и щӀыпӀэ псори къыщагъуэтащ. ИкӀы нэхъ щӀагъуэ къэхутэныгъэхэр- псалъэм папщӀэ Лабэ и псыхъуэм деж- къагъэлъагъуэ а лӀэщӀыгъуэхэм Ӏуфэлъафэ ткӀийм ебэну цӀыхум Ӏуэхугъуэ ин къыщызэӀуихам – мафӀэр ищӀыф хъууэ, ар къигъэсэбэпу щыхуежьам – щӀыпӀэ щӀэнхабзэ зэкӀэлъыкӀуэу зэрызиужьыр.
ЦӀыхум и зыужьыныгъэм и къыкӀэлъыкӀуэ лъэхъэнэр – мывэ лӀэщӀыгъуэщӀэм, хуэкӀуэ зэманщ. А лъэхъэнэм Къаукъаз псом иӀа ижь дыд тхыдэм дежкӀэ мыхьэнэшхуэ иӀэщ Бахъсэн аузым 1955-1957 гъэхэм пасэрей цӀыхум и псэупӀэ къызэрыщагъуэтам. Абдеж Лашкута къуажэм деж къыщагъуэта мывэ Ӏэмэпсымэрэ Сосрыкъуэ и бгъуэнщӀагъым и лъащӀэ дыдэм къыщагъуэта матириалхэмрэ. Сосрыкъуэ и бгъуэнщӀагъыр къыщатӀым белджылы хъуащ ищхьэ мывэ лъэхъэнэм и кӀэм къыщыщӀэдзауэ абы мызы-мытӀэу цӀыху зэрыщыпсэуар. Мыбы културнэ къат ин щызэтелъхьа хъуащ, кхъуэщынхэкӀхэр щӀыным щыгъуэзэн ипэкӀэ, мывэ лӀэщӀыгъуэм и цӀыху гупым илъэс мини 10-12-м къриубыду къигъуэгукӀуар къигъэлъагъуэу. Щтауч шабзэпэм, къупщхьэм къыхэщӀыкӀа сэхэм, шабзэхэм, хьэкӀэкхъуэкӀэхэм (щыхьым, мэзыкхъуэм, мэзбжэным) я къупщхьэхэм къагъэлъагъуэ бгъуэнщӀагъым щӀэсахэм я къыдэгъэхуэныгъэм щэкӀуэным мыхьэнэшхуэ щиӀэу зэрыщытар. А щыгъуэм апхуэдэуи пхъэщхьэмыщхьэ, нэщӀэпкӀэ къащыпу щытащ. Абы щыгъуэ цӀыхухэр матриархальнэ лӀакъуэ куейхэу, зэпымыууэ зэгъусэу лажьэу, лъыкӀэ зэпыщӀауэ щытащ.
Апхуэдэ мывэ зэмылӀэужьыгъуэхэр къыхэщӀыкӀа Ӏэмэпсымэжьхэр къыщагъуэтауи Шэджэм ипщэ пэгъунэгъумрэ, Кенжэ псы Ӏуфэмрэ нэгъуэщӀхэмрэ.
Неолит кӀасэм и лъэхъэнэм цӀыхухэр Ищхъэрэ Къаукъазым и курыкупсэ щӀыпӀэ псом зэрыщыпсэуа щӀыкӀэр кърипщӀэ хъунущ ди лъэхъэнэм ипэкӀэ мин 4-3-м илъэс минхэм щыгъуэ къэнауэ НалщӀэч пэмыжыжьэу щыӀэ Агубековскэ жылагъуэ къыщагъуэта Ӏэмэпсымэхэр. Мыбы къыщыгъуэтащ мывэ джыдэ гъэджэфахэр, зэрытхъунщӀэ Ӏэмэпсымэхэр, сэхэр, токъумакъ угъуэнам и къутахуэ, убалъащхьэ зэмылӀэужьыгъуэхэр, нэгъуэщӀхэри. Мыбы апхуэдэуи къыщагъуэтащ япэу ящӀа, къуабэбжьабэу щыт ятӀагъуэ хьэкъущыкъу. ПсэупӀэм щыпсэуахэр щакӀуэу, ерыскъыпхъэ къэкӀыгъэхэр зэхуахьэсу щытауэ къыщӀэкӀынущ.
